ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਸਾਹਿਬ ਜੀ, ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦੇ ਨੌਵੇਂ ਗੁਰੂ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਸ਼ਹੀਦੀ ਨਾਲ ਮਨੁੱਖਤਾ ਅਤੇ ਧਰਮ ਦੀ ਰਾਖੀ ਦਾ ਅਦਵਿੱਤੀਆ ਉਦਾਹਰਣ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ 350 ਸਾਲਾ ਸ਼ਹੀਦੀ ਸ਼ਤਾਬਦੀ ਨੂੰ ਦੇਸ਼ ਤੇ ਵਿਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਵੱਡੇ ਸਤਿਕਾਰ ਨਾਲ ਮਨਾਇਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇਸ ਪਵਿੱਤਰ ਮੌਕੇ ‘ਤੇ ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਅਨੇਕਾਂ ਅਸਥਾਨਾਂ ਨੂੰ ਯਾਦ ਕੀਤਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਇੱਕ ਸਭ ਤੋਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹੈ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਗੁਰੂ ਕਾ ਮਹੱਲ ਭੌਰਾ ਸਾਹਿਬ, ਜੋ ਸ੍ਰੀ ਆਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਵਿਖੇ ਸਥਿਤ ਹੈ।
ਇਹ ਥਾਂ ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਗੁਰੂ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਨਿਵਾਸ ਸਥਾਨ ਸੀ, ਸਗੋਂ ਇਹੀ ਉਹ ਧਰਤੀ ਹੈ ਜਿੱਥੇ ਸਿੱਖ ਰਾਜਨੀਤਕ, ਧਾਰਮਿਕ ਅਤੇ ਆਤਮਕ ਜਾਗਰਤੀ ਦੀਆਂ ਜੜ੍ਹਾਂ ਪਈਆਂ।
🔸 ਗੁਰੂ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਸਾਹਿਬ ਵੱਲੋਂ ਸ੍ਰੀ ਆਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ
ਸੰਨ 1665 ਵਿੱਚ, ਗੁਰੂ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੇ ਪਹਾੜੀ ਰਾਜਿਆਂ ਤੋਂ ਜ਼ਮੀਨ ਖਰੀਦ ਕੇ ਇੱਕ ਨਵਾਂ ਨਗਰ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤਾ, ਜਿਸ ਦਾ ਨਾਮ ਆਪਣੀ ਮਾਤਾ ਜੀ ਦੇ ਸਤਿਕਾਰ ਵਿਚ “ਚੱਕ ਮਾਤਾ ਨਾਨਕੀ” ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ। ਇਹੀ ਨਗਰ ਅੱਗੇ ਚੱਲ ਕੇ ਸ੍ਰੀ ਆਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਨਾਮ ਨਾਲ ਦੁਨੀਆ ਭਰ ਵਿਚ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਹੋਇਆ।
ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਇੱਥੇ ਆਪਣੇ ਪਰਿਵਾਰ ਲਈ ਨਿਵਾਸ ਸਥਾਨ ਬਣਾਇਆ, ਜੋ ਅੱਜ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਗੁਰੂ ਕਾ ਮਹੱਲ ਭੌਰਾ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਸਥਾਪਿਤ ਹੈ। ਇਸ ਅਸਥਾਨ ਨੂੰ ਆਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਘਰ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
🔸 ਗੁਰੂ ਕਾ ਮਹੱਲ ਭੌਰਾ ਸਾਹਿਬ — ਆਤਮਕ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਦਾ ਕੇਂਦਰ
ਇਹ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਉਹ ਅਸਥਾਨ ਹੈ ਜਿੱਥੇ ਗੁਰੂ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੇ ਆਪਣਾ ਗ੍ਰਹਿ ਬਣਾਇਆ ਅਤੇ ਸੰਗਤ ਨਾਲ ਮਿਲ ਕੇ ਸਿੱਖੀ ਦੀ ਰੋਸ਼ਨੀ ਫੈਲਾਈ। ਇਸ ਮਹਿਲ ਦੇ ਥੱਲੇ ਇੱਕ ਭੌਰਾ (ਗੁਫਾ) ਹੈ, ਜਿੱਥੇ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਆਤਮਕ ਧਿਆਨ ਤੇ ਪਰਮਾਤਮਾ ਦੀ ਭਗਤੀ ਕਰਦੇ ਸਨ।
ਅੱਜ ਵੀ ਜਦ ਸੰਗਤ ਇੱਥੇ ਨਤਮਸਤਕ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਤਾਂ ਉਹ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਗੁਰੂ ਕਾ ਮਹੱਲ ਦੇ ਨਾਲ ਭੌਰਾ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਵੀ ਦਰਸ਼ਨ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਥਾਂ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦੀ ਆਤਮਕਤਾ ਅਤੇ ਸਾਦਗੀ ਦਾ ਜੀਵੰਤ ਪ੍ਰਤੀਕ ਹੈ।
🔸 ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਦਮਦਮਾ ਸਾਹਿਬ
ਗੁਰੂ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਅਕਸਰ ਇੱਥੇ ਬੈਠ ਕੇ ਸੰਗਤ ਨੂੰ ਆਤਮਕ ਉਪਦੇਸ਼ ਦਿੰਦੇ ਸਨ। ਇਹ ਥਾਂ ਸਿੱਖ ਚਿੰਤਨ, ਧੀਰਜ ਅਤੇ ਸ਼ਾਂਤੀ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਮੰਨੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਇਥੇ ਹੀ ਗੁਰੂ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਜੀ ਨੇ ਬਾਲ ਗੋਬਿੰਦ ਰਾਏ ਨੂੰ ਗੁਰਿਆਈ ਬਖ਼ਸ਼ ਕੇ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਬਣਾਇਆ — ਜੋ ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਘਟਨਾਵਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਹੈ।
🔸 ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਥੜ੍ਹਾ ਸਾਹਿਬ
ਇਹ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਗੁਰੂ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਬੈਠਕ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਹੈ। ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਥੇ ਕਸ਼ਮੀਰੀ ਪੰਡਿਤ ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਦੇ ਜ਼ੁਲਮਾਂ ਤੋਂ ਤੰਗ ਹੋ ਕੇ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਅੱਗੇ ਆਏ ਸਨ।
ਇਥੇ ਹੀ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਇਹ ਇਤਿਹਾਸਕ ਫੈਸਲਾ ਲਿਆ ਕਿ ਧਰਮ ਦੀ ਰਾਖੀ ਲਈ ਬਲਦਾਨ ਦੇਣਾ ਹੀ ਸੱਚਾ ਰਾਹ ਹੈ।
ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਗੁਰੂ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੇ ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਚਾਂਦਨੀ ਚੌਂਕ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਸ਼ਹੀਦੀ ਦੇ ਕੇ ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਦੀ ਰਾਖੀ ਕੀਤੀ।
ਇਸੇ ਕਰਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ “ਹਿੰਦ ਦੀ ਚਾਦਰ” ਅਤੇ “ਤਿਲਕ ਜੰਜੂ ਦੇ ਰਾਖੇ” ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਸਨਮਾਨ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
🔸 ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਜਨਮ ਅਸਥਾਨ ਸਾਹਿਬਜ਼ਾਦੇ ਸਾਹਿਬ
ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਗੁਰੂ ਕਾ ਮਹੱਲ ਦੇ ਕੰਪਲੈਕਸ ਵਿੱਚ ਹੀ ਸਥਿਤ ਇਹ ਪਵਿੱਤਰ ਅਸਥਾਨ ਉਹ ਜਗ੍ਹਾ ਹੈ ਜਿੱਥੇ ਦਸਵੇਂ ਪਾਤਸ਼ਾਹ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੇ ਤਿੰਨ ਸਾਹਿਬਜ਼ਾਦਿਆਂ ਦਾ ਜਨਮ ਹੋਇਆ ਸੀ।
ਇਹ ਸਾਹਿਬਜ਼ਾਦੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਮੁਗਲ ਹਕੂਮਤ ਨਾਲ ਲੜਦਿਆਂ ਸ਼ਹੀਦੀ ਦੇ ਜਾਮ ਪੀ ਕੇ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦੀ ਮਰਿਆਦਾ ਤੇ ਸਿਦਕ ਦੀ ਮਿਸਾਲ ਪੇਸ਼ ਕਰ ਗਏ।
🔸 ਮਸੰਦਾਂ ਵਾਲਾ ਖੂਹ
ਇਹ ਇਤਿਹਾਸਕ ਖੂਹ ਗੁਰੂ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਸਮੇਂ ਦੀ ਸੱਚਾਈ ਅਤੇ ਨਿਆਂ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਹੈ।
ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਜਦ ਮਸੰਦਾਂ ਨੇ ਧਰਮ ਦੇ ਨਾਮ ‘ਤੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਭਟਕਾਉਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ, ਤਾਂ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਸੱਚਾਈ ਦੀ ਰਾਹੀਂ ਧਰਮ ਦੀ ਮਰਿਆਦਾ ਨੂੰ ਬਰਕਰਾਰ ਰੱਖਿਆ। ਇਹ ਖੂਹ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੀ ਇਮਾਨਦਾਰੀ ਦਾ ਜੀਵੰਤ ਸਬੂਤ ਹੈ।
🔸 ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਗੁਰੂ ਕਾ ਮਹੱਲ — ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸ ਦੀ ਜੀਵੰਤ ਧਰੋਹਰ
ਅੱਜ ਦਾ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਗੁਰੂ ਕਾ ਮਹੱਲ ਭੌਰਾ ਸਾਹਿਬ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦੀ ਮਹਾਨ ਵਿਰਾਸਤ ਦਾ ਜੀਵੰਤ ਪ੍ਰਤੀਕ ਹੈ। ਇੱਥੇ ਪਹੁੰਚ ਕੇ ਮਨ ਨੂੰ ਸ਼ਾਂਤੀ ਮਿਲਦੀ ਹੈ, ਜਿਵੇਂ ਸਮਾਂ ਠਹਿਰ ਗਿਆ ਹੋਵੇ।
ਹਵਾ ਵਿੱਚ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਬਾਣੀ ਤੇ ਭਗਤੀ ਦੀ ਗੂੰਜ ਸੁਣਾਈ ਦਿੰਦੀ ਹੈ।
ਇਹ ਅਸਥਾਨ ਸਿਰਫ਼ ਇਤਿਹਾਸ ਨਹੀਂ, ਸਿੱਖ ਆਤਮਕਤਾ ਦਾ ਜੀਵੰਤ ਦਰਸ਼ਨ ਹੈ — ਜਿੱਥੇ ਸ਼ਹੀਦੀ, ਸੇਵਾ ਅਤੇ ਸੱਚ ਦੀ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਹਰ ਰੋਜ਼ ਨਵੀਂ ਰੌਸ਼ਨੀ ਨਾਲ ਚਮਕਦੀ ਹੈ।