ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ : ਮਿੱਠਾ ਜਾਂ ਸ਼ੱਕਰ ਸਾਡੇ ਰੋਜ਼ਾਨਾ ਜੀਵਨ ਦਾ ਅਹਿਮ ਹਿੱਸਾ ਹੈ। ਚਾਹੇ ਚਾਹ, ਕੌਫੀ ਹੋਵੇ ਜਾਂ ਮਿੱਠੇ ਭੋਜਨ ਪਦਾਰਥ — ਹਰ ਜਗ੍ਹਾ ਇਸ ਦੀ ਮੌਜੂਦਗੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਪਰ ਕੀ ਤੁਸੀਂ ਕਦੇ ਸੋਚਿਆ ਹੈ ਕਿ ਜਦੋਂ ਤੁਸੀਂ ਮਿੱਠਾ ਖਾਣਾ ਛੱਡ ਦਿੰਦੇ ਹੋ, ਤਾਂ ਤੁਹਾਡੇ ਦਿਮਾਗ਼ ‘ਤੇ ਕੀ ਅਸਰ ਪੈਂਦਾ ਹੈ? ਵਿਗਿਆਨਕ ਅਧਿਐਨਾਂ ਦੇ ਤਾਜ਼ਾ ਨਤੀਜੇ ਇਸ ਸਵਾਲ ਦਾ ਦਿਲਚਸਪ ਜਵਾਬ ਦਿੰਦੇ ਹਨ।
ਮਿੱਠੇ ਨਾਲ ਦਿਮਾਗ਼ ਦੀ ਕ੍ਰਿਆਸ਼ੀਲਤਾ
ਜਦੋਂ ਅਸੀਂ ਮਿੱਠਾ ਖਾਂਦੇ ਹਾਂ, ਤਾਂ ਸਾਡੀ ਜੀਭ ਉੱਤੇ ਮੌਜੂਦ ਸੁਆਦ ਸੰਵੇਦਕ (taste receptors) ਤੁਰੰਤ ਕਿਰਿਆਸ਼ੀਲ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਸੰਕੇਤ ਦਿਮਾਗ਼ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਉੱਥੇ ਡੋਪਾਮਾਈਨ ਨਾਮਕ ਰਸਾਇਣ ਛੱਡਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜੋ “ਖੁਸ਼ੀ” ਜਾਂ “ਆਨੰਦ” ਦੇ ਅਹਿਸਾਸ ਲਈ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।
ਇਹੀ ਕਾਰਨ ਹੈ ਕਿ ਮਿੱਠਾ ਖਾਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸਾਨੂੰ ਤੁਰੰਤ ਸੁਖਦ ਅਹਿਸਾਸ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਡੋਪਾਮਾਈਨ ਉਹੀ ਰਸਾਇਣ ਹੈ ਜੋ ਨਸ਼ੇ ਵਾਲੇ ਪਦਾਰਥਾਂ ਨਾਲ ਵੀ ਸੰਬੰਧਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ — ਇਸੇ ਕਰਕੇ ਕਈ ਵਿਗਿਆਨੀ ਸ਼ੱਕਰ ਨੂੰ ਇੱਕ “ਸਭ ਤੋਂ ਹਲਕੀ ਲਤ” ਵਜੋਂ ਵੀ ਦੇਖਦੇ ਹਨ।
ਜਦੋਂ ਤੁਸੀਂ ਮਿੱਠਾ ਛੱਡ ਦਿੰਦੇ ਹੋ
ਜਦੋਂ ਕੋਈ ਵਿਅਕਤੀ ਆਪਣੀ ਖੁਰਾਕ ਵਿੱਚੋਂ ਮਿੱਠਾ ਜਾਂ ਸ਼ੱਕਰ ਘਟਾਉਂਦਾ ਜਾਂ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹਟਾਉਂਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਦਿਮਾਗ਼ ਵਿੱਚ ਡੋਪਾਮਾਈਨ ਦੀ ਕਿਰਿਆ ਘੱਟ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਨਾਲ ਦਿਮਾਗ਼ ਦਾ “ਰਿਵਾਰਡ ਸਿਸਟਮ” ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ — ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਅਸਥਾਈ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਚਿੜਚਿੜਾਪਣ, ਥਕਾਵਟ, ਸਿਰ ਦਰਦ, ਉਦਾਸੀ, ਚਿੰਤਾ ਜਾਂ ਮਾਨਸਿਕ ਉਲਝਣ (brain fog) ਮਹਿਸੂਸ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ।
ਇਹ ਸਾਰੇ ਲੱਛਣ ਅਕਸਰ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਕੁਝ ਦਿਨਾਂ ਜਾਂ ਹਫਤਿਆਂ ਵਿੱਚ ਹੀ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ, ਪਰ ਜਿਵੇਂ-ਜਿਵੇਂ ਸਰੀਰ ਨਵੀਂ ਖੁਰਾਕ ਨਾਲ ਅਨੁਕੂਲ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਇਹ ਪ੍ਰਭਾਵ ਘਟਣ ਲੱਗਦੇ ਹਨ।
ਸ਼ੱਕਰ ਦੀ ਘਟਦੀ ਖ਼ਪਤ
ਪਿਛਲੇ ਦਹਾਕੇ ਵਿੱਚ ਬ੍ਰਿਟੇਨ ਸਮੇਤ ਕਈ ਵਿਕਸਿਤ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ੱਕਰ ਦੀ ਖ਼ਪਤ ਵਿੱਚ ਲਗਾਤਾਰ ਕਮੀ ਆਈ ਹੈ। ਇਸ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਕਈ ਕਾਰਣ ਹਨ — ਲੋਕਾਂ ਵਿੱਚ ਵਧਦੀ ਸਿਹਤ ਜਾਗਰੂਕਤਾ, ਘੱਟ ਕਾਰਬੋਹਾਈਡਰੇਟ ਡਾਇਟਾਂ ਜਿਵੇਂ “ਕੀਟੋ ਡਾਇਟ” ਦਾ ਰੁਝਾਨ, ਅਤੇ ਜੀਵਨ ਸ਼ੈਲੀ ਵਿੱਚ ਤਬਦੀਲੀਆਂ। ਲੋਕ ਹੁਣ ਜਾਣਦੇ ਹਨ ਕਿ ਵਧੇਰੇ ਮਿੱਠੇ ਨਾਲ ਮੋਟਾਪਾ, ਸ਼ੂਗਰ, ਦੰਦਾਂ ਦੀ ਖਰਾਬੀ ਤੇ ਦਿਲ ਦੀਆਂ ਬਿਮਾਰੀਆਂ ਦਾ ਖ਼ਤਰਾ ਵੱਧ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
ਵਿਗਿਆਨਕ ਤੱਥ ਕੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ
ਵਿਗਿਆਨਕ ਅਧਿਐਨਾਂ ਅਨੁਸਾਰ, ਜਾਨਵਰਾਂ ਤੇ ਮਨੁੱਖਾਂ ਦੋਵਾਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ੱਕਰ ਦਿਮਾਗ਼ ਦੇ ਰਿਵਾਰਡ ਮਾਰਗਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਇੱਕ ਅਧਿਐਨ ਵਿੱਚ ਚੂਹਿਆਂ ਉੱਤੇ ਕੀਤੇ ਪ੍ਰਯੋਗਾਂ ਨੇ ਦਰਸਾਇਆ ਕਿ ਸੁਕਰੋਜ਼ (ਟੇਬਲ ਸ਼ੂਗਰ) ਸਿਰਫ਼ ਖਾਣ ਨਾਲ ਹੀ ਨਹੀਂ, ਬਲਕਿ ਖੂਨ ਵਿੱਚ ਜਾਣ ਨਾਲ ਵੀ ਉਹੀ ਖੁਸ਼ੀ ਵਾਲਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪੈਦਾ ਕਰਦੀ ਹੈ।
ਇਸ ਨਾਲ ਇਹ ਸਾਬਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸ਼ੱਕਰ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਸਿਰਫ਼ ਸੁਆਦ ਤੱਕ ਸੀਮਿਤ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਬਲਕਿ ਇਹ ਸਿੱਧਾ ਦਿਮਾਗ਼ ਦੀ ਰਸਾਇਣਕ ਬਣਤਰ ਤੇ ਭਾਵਨਾਤਮਕ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆਵਾਂ ਨੂੰ ਬਦਲ ਸਕਦੀ ਹੈ।
ਕੀ ਸ਼ੱਕਰ ਦੀ ਲਤ ਸੱਚਮੁੱਚ ਹੁੰਦੀ ਹੈ?
ਇਹ ਮਾਮਲਾ ਹਾਲੇ ਵੀ ਵਿਵਾਦਪੂਰਨ ਹੈ, ਪਰ ਕਈ ਅਧਿਐਨ ਦਰਸਾਉਂਦੇ ਹਨ ਕਿ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਮਿੱਠਾ ਖਾਣ ਨਾਲ ਵਿਅਕਤੀ ਵਿੱਚ ਨਸ਼ੇ ਵਰਗੀ ਆਦਤ ਪੈ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਜਾਨਵਰਾਂ ਉੱਤੇ ਹੋਏ ਪ੍ਰਯੋਗਾਂ ਵਿੱਚ ਪਾਇਆ ਗਿਆ ਕਿ ਸ਼ੱਕਰ ਛੱਡਣ ਨਾਲ ਉਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਉਹੀ ਲੱਛਣ ਉਭਰੇ ਜੋ ਕਿਸੇ ਨਸ਼ੇ ਨੂੰ ਛੱਡਣ ਦੌਰਾਨ ਵੇਖੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਹਾਲਾਂਕਿ ਮਨੁੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਇਹ ਪ੍ਰਭਾਵ ਕਿੰਨੇ ਹੱਦ ਤੱਕ ਇੱਕੋ ਜਿਹੇ ਹਨ, ਇਸ ‘ਤੇ ਅਜੇ ਹੋਰ ਖੋਜ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ।
ਮਿੱਠਾ ਛੱਡਣ ਦੇ ਲਾਭ
ਮਿੱਠਾ ਘਟਾਉਣ ਜਾਂ ਛੱਡਣ ਨਾਲ ਸਰੀਰ ਨੂੰ ਕਈ ਲਾਭ ਹੁੰਦੇ ਹਨ — ਕੈਲੋਰੀ ਇੰਟੇਕ ਘਟਦਾ ਹੈ, ਭਾਰ ਘਟਾਉਣ ਵਿੱਚ ਮਦਦ ਮਿਲਦੀ ਹੈ, ਦੰਦਾਂ ਦੀ ਸਿਹਤ ਸੁਧਰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਦਿਲ ਦੀਆਂ ਬਿਮਾਰੀਆਂ ਦਾ ਖ਼ਤਰਾ ਘਟਦਾ ਹੈ। ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਗੱਲ — ਖੂਨ ਵਿੱਚ ਗਲੂਕੋਜ਼ ਦਾ ਪੱਧਰ ਸੰਤੁਲਿਤ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਥਕਾਵਟ ਤੇ ਚਿੜਚਿੜਾਪਣ ਘਟਦਾ ਹੈ।
ਸਾਵਧਾਨੀ ਅਤੇ ਸੰਤੁਲਨ
ਵਿਗਿਆਨੀਆਂ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਹੈ ਕਿ ਸ਼ੱਕਰ ਸਾਡੇ ਲਈ “ਬਿਲਕੁਲ ਮਾੜੀ” ਨਹੀਂ ਹੈ, ਪਰ ਇਸਦਾ ਸੰਜਮ ਨਾਲ ਇਸਤੇਮਾਲ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ। ਸਿਹਤਮੰਦ ਖੁਰਾਕ, ਨਿਯਮਤ ਕਸਰਤ ਅਤੇ ਮਿੱਠੇ ਦੀ ਮਿਤੀ ਖਪਤ ਹੀ ਸਭ ਤੋਂ ਚੰਗਾ ਸੰਤੁਲਨ ਹੈ।
ਜੇਕਰ ਤੁਸੀਂ ਲੰਬੇ ਸਮੇਂ ਲਈ ਮਿੱਠਾ ਛੱਡਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹੋ, ਤਾਂ ਪਹਿਲੇ ਕੁਝ ਹਫ਼ਤਿਆਂ ਵਿੱਚ ਆਉਣ ਵਾਲੀਆਂ ਮੁਸ਼ਕਲਾਂ ਤੋਂ ਡਰੋ ਨਾ — ਇਹ ਸਿਰਫ਼ ਸਰੀਰ ਦੀ ਅਸਥਾਈ ਪ੍ਰਤੀਕਿਰਿਆ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।
(ਇਹ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣਾਤਮਕ ਲੇਖ ਐਸਟਨ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ, ਬਰਮਿੰਘਮ ਦੇ ਬਾਇਓਮੈਡੀਕਲ ਸਾਇੰਸ ਦੇ ਸਹਿਯੋਗੀ ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ ਜੇਮਜ਼ ਬ੍ਰਾਊਨ ਦੇ ਅਧਿਐਨ ‘ਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਹੈ।)